شوشتر، مدل تاریخی مدیریت مصرف بهینه آب

[Mohammad Aref 120,438]

اگر هر یک از شهرهای بزرگ ایران، روزگاری ـ کوتاه و یا بلند ـ پایتخت سیاسی، اقتصادی و مذهبی ایران بوده اند، شوشتر را شاید بتوان پایتخت آب ایران دانست. شوشتر در دامن آبی کارون و متأثر از مسیرهای آبی در هوای گرم خوزستان شکل می گیرد و به نوبه خود بر این مسیرها تأثیرات تازه ای می گذارد. رشد و توسعه شهر به علوم و قواعد هیدرولیک بستگی تام داشته و از طرفی به آزمون های تازه ای در این زمینه دست پیدا کرده است. شوشتر تجربه کم نظیری است از توافق انسان و رودخانه و تقابل قدرت شگفتی آفرین اراده انسانی با نیروهای سرکش طبیعت می باشد. شوشتر در یک حلقه بسته که از هر سمت به رودخانه و مرز آبی محدود می شود متولد شده و رشد می کند. اولین تأسیسات شهری و نطفه های شهر مسکونی در سواحل شمالی شکل می گیرند. در قرون اولیه اسلامی شوشتر بیشتر به سمت بخش های جنوبی کشیده شده و مناطق مسکونی و عناصر شهری همچون مسجد جامع، پل بند لشگر و امامزاده عبدالله در بخش های جنوبی تر شهر بنا می شوند. حرکت به سمت بخش های جنوبی نیز به واسطه بعد مسافت نسبت به مدخل اصلی شهر یعنی پل بند شادروان نمی تواند نامحدود باشد.

 

این سمت گیری به زودی تغییر می کند. چنانکه در دوره قاجاری، خانه بزرگ مستوفی در نزدیکترین بخش شهر به مراکز و عناصر شهری پیش از اسلام احداث می شود. ضمن اینکه نمی توان تصور کرد تراکم شهر برای مدت زیادی از شاهرگ اصلی شهر که همان محور شادروان تا پل بند گرگر است دور باشد. در حقیقت توسعه شهر در یک برایند کلی ـ برخلاف اغلب شهرهای ایران ـ توسعه برداری یا توسعه براساس محور و جهت مشخص نیست. به زبانی دیگر شاید توسعه شهر را ـ در طول دوره های تاریخی ـ باید نوعی توسعه موجی در حرکت مداوم رفت و برگشتی تا رسیدن به یک تعادل نسبی دانست.

 

در یک نظر کلی، شهرهای دوره هخامنشی و ساسانی در اطراف و یا کنار هسته حکومتی و به اصطلاح ارگ شهر تشکیل می شوند و به تدریج رشد می کنند. قلعه سلاسل در شهر شوشتر اگرچه هسته ای است که قسمت های اولیه شهر در کنار آن شکل گرفته اند، اما نمی توان از این قلعه به عنوان ارگ ـ با مفهومی که غالباً از واژه ارگ برداشت می شودـ نام برد. شهر شوشتر در جایی شکل می گیرد که در امتداد پل شادروان، اولین و مهمترین مدخل منطقه و یا بهتر بگوئیم: جزیره شوشتر است، که احتمالاً همین نکته یکی از دلایل مکان یابی قلعه سلاسل هم هست. در زیر عکسی از جلیل الدوله امیر قاجار که در سال ۱۳۱۸ هـ .ق از قلعه سلاسل گرفته شده و در آلبوم خانه کاخ گلستان موجود است، اشاره جالبی از موقعیت قلعه آمده: « دورنمای قلعه سلاسل شوشتر که رودکارون از زیر آن قلعه جاریست ـ این قلعه به تمام شوشتر چشم انداز دارد و سابقاً قلعه سلاسل خارج از شهر بوده است حالا به مرور ایام جزء شهر شده است شهر قدیم شوشتر سمت جنوب سلاسل و کنار رود دودانگه است عمارت نزدیک قلعه تماماً تازه ساز و به طرح خانه های جدید است.

 

محدودیت پهنه قابل ساخت و اسکان در شهر شوشتر و در نتیجه نوعی فشردگی شهر به معنای عدم وجود باغات و تفرج گاههای درون شهری ـ مانند آنچه در شهر اصفهان می توان پیدا کردـ شهر را از داشتن معابر بزرگ سراسری و شاخص، محورهای ارتباطی و حتی میدان ـ با مفهوم ویژه و شهری آن ـ بی نیاز و یا به عبارتی محروم کرده است.

 

میادین مسگرخانه، قصاب خانه و رنگ خانه با وجود مجاورت مساجد علی، میشکل و حسین و کاروانسرای حاجی عزیز که در نقشه دوره قاجاری مشخص شده اند، از نظر ابعاد و با وجود فقدان بقیه عناصر شهری نمی توانند در تعریف رایج میدان گنجانده شوند. حتی شوشتر امروزی نیز فاقد چنین میدان هایی به معنای واقعی میدان است. این ساختار در شبکه دسترسی که بیشتر به شبکه های دسترسی در زیرمحله ها شباهت دارد، همچنان که در عکس های هوائی سال ۱۹۳۵ م قابل مشاهده است، تا زمان پهلوی اول بدون تغییرات عمده باقی می ماند. در این دوره براساس سیاست های کلی دولت و نوعی تجددگرایی خام و صد البته نه براساس نیازهای واقعی و درونی شهر و شهروندان، مداخلات وسیعی در شکل شهر صورت می پذیرد. درحالی که امروزه هنوز پس از گذشت چند دهه تمام طول و عرض شهر را می توان به راحتی و بدون استفاده از وسائط نقلیه موتوری طی کرد و عملاً جز در موارد استثنائی نیازی به این خدمات نیست، معابر عریضی در چند دهه گذشته در شهر ساخته می شود و به دنبال خود نوعی نیاز کاذب ایجاد می کند که امروزه به معضل ترافیک و راه حل های مخرب منتهی شده است. دو محور اصلی ایجاد شده به ترتیب یکی در حدفاصل ورودی شهر و آبشارها در جهت شرقی غربی و امامزاده عبدالله در جهت شمالی جنوبی کشیده شده اند که قاعدتاً بخصوص درمورد محور شمالی ـ جنوبی پیشینه تاریخی و وضوح خاصی در دوره های ماقبل خود ندارند، همینطور است در مورد خیابان های کمربندی در مرز شرقی و غربی حلقه شهر شوشتر و انشعابات داخلی آن.

 

در گذشته شهرها نیاز به اقدامات تأمینی در جهت حفاظت از تأسیسات شهری و اهالی شهر از گزند دشمنان، خواه دزدان و لشکریان غارتگر و خواه بلایای طبیعی دارد. تجسم این اندیشه اغلب در برج و باروها و دروازه های شهر متبلور می گردد. دروازه ها معمولاً از ویژگی های غنی خاص برخوردارند و معمولاً برای هرچه بیشتر شدن استحکام آن ها از فنون و نوآوری های پیچیده­ای استفاده می شود. تا جایی که بخاطر همین استحکام ـ که لازمه نوع کاربری دروازه نیز می باشد و با استفاده از تزئینات و کتیبه­های نمادینشان، نشانه های درخور توجهی به شمار می روند برای تخمین تاریخ و قدمت شهرها. در شوشتر امروزی اثری که بتوان نسبت دروازه ـ به معنای بالا و یا بنایی شکوهمند که سمبل قدرت و فتحی بزرگ در قالب یک دروازه عظیم و نمادین باشدـ بدان اتلاق کرد، دیده نمی شود. شوشتر را گذرگاه های آبی اطرافش محافظت کرده و مهمترین برج شهر یعنی عمارت کلاه فرنگی در خدمت کنترل سطح آب و سیلاب های شطیط عمل می کند.

 

ورودی های شهر هم از جمله راه منتهی به دزفول در غرب و راه مسجدسلیمان در شرق یعنی دو پل بند اصلی شهر کاملاً قابل کنترل هستند و نیازی به استفاده از دروازه های سترگ مانند آنچه بطور مثال در یزد و تهران و… وجود داشته ندارد. رشد و توسعه شهر شوشتر تقریباً تا دو دهه پیش در درون حلقه آبی شهر محدود بوده و پس از آن کم کم در چند سال اخیر سرریز جمعیتی شهر به شهرک های اطراف منتقل شده است. در بخش شرقی شهر این سرریز بصورت ارگانیک دیده می شود. این قسمت شهر در مقایسه با بخش مرکزی تقریباً فاقد هرنوع عنصر شهری شاخص و جاذبه های شهری بوده و در نقشه دوره قاجاری شهر هم به عنوان بخشی مجزا علامت گذاری شده است. در بخش غربی نیز بخشی از جمعیت سرریز در شهرک شوشتر نو اسکان پیدا کرده اند. اما همچنان محله ها و شهرک های مسکونی بیرون این جزیره به طبقه پائین جامعه و یا تازه واردین غیربومی مثل کارکنان شرکت های صنعتی اختصاص داشته و خانواده های اصیل ترجیح داده اند در بافت قدیمی شهر باقی بمانند. به این ترتیب علی رغم فرهنگ غالب بومی، به تدریجساختمان های چند طبقه در گوشه و کنار شهر قد کشیده اند.

 

منابع:

 

• گوشه ای از تاریخچه و آثار استان خوزستان (۱۳۷۶)، میراث فرهنگی خوزستان.
  
• گزارش فنی از آثار تاریخی آب کشور (۱۳۸۰)، گنجینه ملی آب ایران، وزارت نیرو.
  
• کریمی، شهرام (۱۳۹۲)، خردمندی آب در گذشته با مطالعه موردی سازه های آبی شوشتر، اولین گردهم آیی جهانی آبیاری و زهکشی Mardin ترکیه.
  

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار