یزد: تاریخچه معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی

[Mohammad Aref 120,438]

شهر یزد در اسناد و کتب تاریخی سابقۀ طولانی دارد. نزد زرتشتیان شهر مقدّس و زیارتگاه پارسیان هند محسوب شده و مانند کعبه نزد مسلمین دارای حرمت و احترام بوده است. واژه یزد با ایزد هم ریشه است و معنی آن پاک و مقدّس و آفرینندۀ خوبی هاست. نام یزد در قدیم ایساتیس و پس از آن «فرافیژ» بوده است. اکنون قریه ای به نام هرفته باقی است که شاید همان فرافیژ باشد. شهر یزد در مشرق اصفهان و جنوب کویر لوت قرار گرفته است. با طول جغرافیایی 54 درجه و24 دقیقه و عرض جغرافیایی 131 درجه و25 دقیقه در مرکز فلات ایران مستقر می باشد. وجود رشته کوهها و ارتفاعات که دورادور فلات وسیع ایران را گرفته است سبب شده که دامنه های مشرق به خارج آن از رطوبت بیشتری برخوردار باشند و دامنه های داخلی آن از نعمت آب باران کافی بهره مند نشوند. کمبود نزولات آسمانی (برف و باران) و آفتاب سوزان در این شهر، شرایط ویژه ای را در معماری و شهرسازی خاص مناطق کویری پدید آورده و خلّاقیت های بسیاری را رقم زده است.

 

 

هستۀ اوّلیه شهر کنونی یزد، در محلۀ فهادان و گذر یوزداران واقع است. این گذر شامل یک دامنۀ اصلی وکوچه هایی که عمود به این راسته منشعب می شوند می باشد که حالت از پیش طراحی شده ای را القا می کند. پس از آن شهر به سمت غرب و به سمت کوه های شیر کوه گسترش می بابد و تا دورۀ ایلخانان سیر رشد یکنواخت و تدریجی داشته است.

 

در دورۀ آل مظفر(قرن 8 هجری) دوره نوزائی شهر یزد آغاز می گردد که دلیل اصلی آن استقرار این خاندان در شهر یزد می باشد. در این دوره شهر رونق می یابد و بناهای بسیار مانند: مساجد، آب انبارها، میدانها و…در شهر ساخته می شوند. بنای اولیه مسجد جامع نیز در این دوره می باشد. در این دوره حصاری با برج و بارو و دروازه های متعدّد به دور شهر کشیده می شود که بقایای آن تا زمان حاضر نیز باقی است. در همین دوره بنای میدان امیرچقماق و مسجد میرچقماق و مجموعۀ اطراف آن در خارج حصارهای شهر ساخته می شود، همانند آنچه سالها بعد در مکتب اصفهان در دوره های بعدی اتفاق افتاد.

 

در دوران صفویه به علت توجه پادشاهان صفوی به قزوین، اصفهان، دیگر شهرهای ایران ، شهر یزد دچار تحوّل و دگرگونی خاصّی نشد و رشد و توسعۀ شهر به کندی صورت گرفت، در این دوره مساکن جدید در زمین مساکن مخروبه و قدیمی ساخته می شده است.

 

در دوران قاجار شهر گسترش فراوانی یافت. بناهای بارز و متعدد از جمله میدان خان، مسجد ملااسماعیل و بناهای عمومی در مقیاس شهری گسترش پیدا کردند. هم زمان با این اتفاقات رشد کالبدی شهر یزد نیز با سرعت بیشتری ادامه یافت. این دوره هم زمان با سبک جدیدی در خانه های یزد شد و الگوی خاصی در معماری خانه های یزد پدیدار گشت. این الگو تا اواخر این دوره نیز با همین سبک ادامه یافت.

 

در دورۀ پهلوی اوّل الگوی خانه ها تقریباً همان الگوی قاجاری بود با این تفاوت که از آجر به عنوان مصالح نما در خانه ها به طور جدی استفاده شد. همچنین استفاده از کاهگل در این دوره در نمای داخلی خانه ها کمتر دیده می شود.

 

در زمان پهلوی دوم با استفاده از آهن و بهره گیری از مصالح و روش های ساخت جدید به خصوص در ساختمان ادارات و نهادهای وابسته به دولت و همچنین مدارس الگوی ساخت خانه های قدیمی متروکه گشت. این الگوها به عنوان الگوهای کهنه وسنتی کنار گذاشته شد. ساخته شدن خانه ها با استفاده از مصالح آهن و آجر و از بین رفتن سبک حیاط مرکزی خانه های قدیمی را از این دوره داریم.

 

پس پیروزی انقلاب اسلامی، ساخت و سازهای شهری همراه با تفکیک و واگذاری زمین های شهری به اقشار فرودست جامعه در مقیاس وسیع موجبات رشد افقی شهر را پدید آورد. ایجاد شهرک های جدید در اطراف شهر قدیم باعث رشد و توسعه شتاب زده شهر یزد و ایجاد مساکن با مصالح و شیوه ساخت جدید شد، که همچنان ادامه دارد.

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار