بررسی انواع آلاینده های محیط زیست شهری

[Mohammad Aref 120,438]

آلودگی عبارت است از هرگونه تغییر در اجزاء متشکله محیط بطوریکه استفاده پیشین از آنها ناممکن گردد و یا حیات و منافع موجودات زنده به مخاطره افتد ماده آلوده کننده ماده ای است که دارای غلظتی بیش از غلظت طبیعی باشد به نحوی که بر روی موجودات زنده اثر نامطلوب داشته باشد. آلودگی های مختلف در شهر را می توان در چند دسته کلی به شرح زیر تقسیم بندی نمود:

• آلودگی هوا
  
• آلودگی آب
  
• آلودگی خاک
  
• آلودگی صوتی
  
• آلودگی های مغناطیسی
  
• آلودگی بصری
  

 

آلودگی هوا

آلودگی هوا یعنی وجود یک یا چند آلوده کننده مانند گرد و غبار، فیوم ها، گازها، مسیت ها، بو، دود و بخارات در هوای آزاد با کمیت ها، ویژگی ها و زمان ماندگاری که برای زندگی انسان، گیاه یا حیوانات، خطرناک و برای اموال مضر بوده و یا به طور غیر قابل قبولی بر استفاده راحت از زندگی و اموال خدشه وارد می کند. آلودگی های زیست محیطی از جمله آلودگی هوا از چالش های جدی دولت ها در کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه (به ویژه در کلان شهرها) می باشد. هم اکنون آلودگی هوا در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان و حتی ایران به اندازه ای اهمیت یافته است که دولت ها را وادار به جدی گرفتن مسأله و اتخاذ سیاست ها و برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت برای کاهش آلودگی و جلوگیری از آلودگی بیشتر نموده است. زیرا این مشکل کلیه ابعاد زندگی شهروندان و فعالیت های شهری را تحت الشعاع قرار می دهد و هزینه های بسیار بالایی بر دولت تحمیل می کند و رفاه شهروندان را به شدت کاهش می دهد. در ایران بر اساس ماده ۶۲ قانون برنامه چهارم دولت مکلف شده است که در طول برنامه چهارم، میزان آلودگی هوای شهرهای تهران، مشهد، اهواز، اراک، تبریز، شیراز، اصفهان و کرج را در حد استاندارد مصوب شورای عالی حفاظت محیط زیست کاهش دهد. بر اساس بند ب این ماده در طول برنامه چهارم دولت باید تمهیداتی اتخاذ کند که کلیه خودروها و موتورسیکلت های فرسوده کشور از رده خارج شوند.

 

منابع آلاینده هوای شهر دو دسته اند:

 

1. منابع آلاینده ناشی از فعالیت انسانی
   
2. منابع آلاینده طبیعی (مانند طوفان، گردو غبار، گرده ها و …)
   

منابع آلاینده ناشی از فعالیت های انسانی نیز به دو گروه تقسیم می شوند:

 

1. منابع آلاینده سیار یا متحرک شامل خودروها، وسایل نقلیه سنگین، وسایل نقلیه سبک، موتورسیکلت ها، وسایل نقلیه عمومی و …
   
2. منابع آلاینده ثابت شامل منابع خانگی، منابع تجاری (رستوران ها، هتل ها و …)، منابع صنعتی، شیمیایی، نساجی و چرم، برق و الکترونیک و …
   

مهمترین منابع آلاینده کلانشهرها منابع ناشی از فعالیت های انسانی است که منابع آلاینده متحرک و سپس منابع آلاینده ثابت در اولویت می باشند. در بین منابع آلاینده متحرک، وسایل نقلیه موتوری در اولویت قرار دارند.

آلودگی آب

رشد جمعیت و توسعه روزافزون شهری نه تنها آلودگی هوا را سبب گردیده بلکه باعث لطمه های جبران ناپذیری با منابع آبی شهر گردیده است. گسترش افقی شهرها در سالهای اخیر موجب نابودی منابع آبی پایدار شهر (چشمه ها و قنات ها) شده است. نامطلوب ترین تأثیر گسترش افقی شهرها بر قنوات، بی توجهی به حریم آنها در هنگام ساخت و ساز است که باعث نابودی قنات ها و خارج کردن آنها از چرخۀ تأمین آب می شود و از آنها به عنوان مجرایی جهت انتقال فاضلاب شهری استفاده می شود. بی اطلاعی برنامه ریزان، مسئولان شهری و شهروندان از مسیر قنات های موجود در زیر کلانشهرهایی مثل تهران و مشهد باعث شده تا هنگام ساخت و سازها توجهی به مسیر قنوات و پی سازی آنها صورت نگیرد که این امر سبب ریزش و تخریب ساختمانها در آینده خواهد شد.برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی دشتها باعث شده است که طی دهه های گذشته شاهد افت هر چه بیشتر سطح آبهای زیرزمینی باشیم. با استفاده از نتایج اندازه گیری سطح آب زیرزمینی مشخص می شود که افت سطح آبهای زیرزمینی طی این سالها رقمی قابل توجه و موجب فرونشست زمین شهری شده است.مهمترین علت آلودگی سفره آب زیرزمینی شهرها با توجه به سیستم فاضلاب چاه های جذبی، نشت از فاضلاب شهری می باشد. علاوه بر این جهت کلی جریان آب زیرزمینی در شهرها و استقرار نامناسب کارخانجات صنعتی که خود از منابع آلوده کننده هستند در مناطق بالادست سبب آلودگی جدی آب های زیرزمینی می شود. بالا بودن غلظت آلاینده های نیترات، کلراید و سولفات در چاههای واقع شده در مناطق شهری که در محدوده گسترش شهرها قرار دارد، نشان دهندۀ آن است که آلودگی سفره آب زیرزمینی از زمان گسترش بی رویه شهر شروع شده که علت آن افزایش جمعیت شهری و توسعه افقی شهر در حواشی بوده است. غلظت بالای بعضی از آنیونها (سولفات) و کاتیونها (منیزیم) در آبهای زیر زمینی به خاطر وجود آنها در مواد شوینده است که از طریق نشت فاضلاب وارد سفره آب زیرزمینی شهر شده اند.

آلودگی خاک

خاک معمولاً در نتیجه دفع غیر اصولی فاضلابهای انسانی و صنعتی، دفع غیربهداشتی زباله، استفاده از فاضلاب و کود انسانی در زراعت، استفاده بی رویه از کود و سموم شیمیایی آلوده می شود و این آلودگی را به آبهای زیرزمینی منتقل می کند. امروزه گسترش ساخت کالبدی شهرها به نوعی بیابان زایی تعبیر می شود زیرا درست مانند بیابانها، انواع مصالح ساختمانی سطح خاک را می پوشاند و برای همیشه ارزش تولیدی- کشاورزی آن را ساقط می کند. این روند برای ایران و کلانشهرهایی که دارای اقلیم خشک و نیمه خشک هستند نباید ادامه یابد و چاره اندیشی برای آن الزامی است.اکثر شهرهای ایران در مراحل اولیه شکل گیری، با هدف استفاده از خاکهای مرغوب برای زراعت در کنار و یا در میان اراضی مرغوب زراعی استقرار یافته اند و به مرور زمان همراه با گسترش روستاها و تبدیل آنها به شهر و سپس توسعه شهرها، اراضی مرغوب زیر پیکر شهرها مدفون شده و فعالیتهای زراعی ناگزیر به سمت اراضی نامرغوب عقب نشسته است. گسترش افقی بی رویه شهرها طی نیم قرن گذشته اراضی کشاورزی اطراف شهر را بلعیده است. توسعه شهری به دنبال تغییر در کلاس های متفاوت خاک، منجر به تخریب منابع مستعد کشاورزی نیز شده است.افزایش جمعیت در شهرها باعث استفاده بیشتر از زمینهای کشاورزی جهت بالا بردن سطح تولیدات گشته و در این میان بسترهای اصلی و طغیانی رودخانه ها نیز به لحاظ مرغوبیت مورد توجه انسان واقع شده است و به فعالیتهای زراعی اختصاص یافته است که این امر سبب کاهش عرض بستر رودخانه مذکور گردیده است. همچنین در برخی قسمتها، بستر رودخانه مورد ساخت و ساز قرار گرفته است که منجر به کاهش عرض بستر و تهدیدی برای واحدهای مسکونی شده است. توسعه شهرها و افزایش ساخت و سازها سبب تولید روزانه بالغ بر ۵۰۰۰ تن ضایعات ساختمانی شهری می شود که بدون انجام هیچگونه عملیاتی بر روی آنها، در درون دره ها و کانالهای اطراف شهر تخلیه می شوند که در برخی مناطق سبب انسداد کامل آبراهها گشته است.فرونشست های محلی در سطح شهرها به دو دلیل عمده از جمله نشست کلی دشت شهرها در اثر برداشت بی رویه از منابع آبی و همچنین توسعه و گسترش شهر بر روی خاکها و نخاله های دست ریز که طی مراحل مختلف توسعه شهر در حاشیه کالها، مسیل ها و قنوات بایر دفن شده اند می باشد، که امروزه گستره وسیعی از ساختمانهای شهر بر روی آنها بنا شده است.آلودگی صوتی

 

در میان آلودگی های زیست محیطی، آلودگی های صوتی به دلیل قابلیت بروز آثار فیزیولوژیک و روانی بر انسان از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. در حالیکه افزایش فعالیت های مختلف در خدمات شهری جهت گذراندن زندگی موجب گردیده است تا آلودگی صوتی به عنوان یک مشکل اجتماعی بروز نماید، متأسفانه اهمیت و جایگاه آلودگی صوتی در کشور ما مانند بیشتر آلودگی ها چندان روشن و مشخص نمی باشد. آنچه مسلم است سروصدای وسایط نقلیه یکی از مهمترین منابع آلاینده در ارتباط با آلودگی های صوتی به شمار می رود. بررسی انجام شده در سازمان حفاظت محیط زیست در شهر تهران مؤید آن است که بیشترین آلودگی صدای ایجاد شده در شهر تهران ناشی از تردد وسایل نقلیه است.بررسی آلودگی صوتی و شاخص صدای ترافیک در خیابانهای اصلی کلانشهر تهران نشان داده است که طبق استانداردهای صدا در هوای آزاد در ایران، آلودگی صوتی به عنوان یک مشکل جدی در شهر مطرح می باشد. بررسی همبستگی بین تراز صدای معادل و بار ترافیکی، همبستگی لگاریتمی بین داده ها را نشان می دهد. بیشترین صدای ترافیک در تمامی نوبت های مختلف در خیابانهای پرتردد برآورد گردیده است. علت این امر را شاید بتوان در تلفیق صدای وسایل حمل و نقل و صدای ناشی از صنایع مختلفی که در این قسمت از شهر متمرکز است، دانست.

 

آلودگی مغناطیسی

نوع دیگری از آلودگی ها که سلامتی انسان را به خطر می اندازد، آلودگی های مغناطیسی است که محصول فن آوری های جدید انسانی در زمینه بهره گیری از امواج می باشند. پردازش سیگنال های مغناطیسی توسط شبکه های ماهواره ای و دکل ها و آنتن های مخابراتی و نیز تشعشعات مغناطیسی توسط موبایل ها از مهم ترین آلودگی های مغناطیسی تهدید کننده سلامت شهروندان در کلانشهرها می باشد. در حال حاضر عمده ترین آلودگی های مغناطیسی مربوط به سیگنال هایی است که برای پارازیت های ماهواره ای استفاده می شود؛ این سیگنال ها به دو صورت زمینی و ماهواره ای ارسال می شود که سیگنال های زمینی کاربرد بیشتری دارند و برای مختل کردن شبکه های ماهواره ای از طریق سیگنالهای زمینی باید فرکانس های بسیار قوی ارسال شوند که این امر می تواند سلامتی شهروندان را مورد تهدید قرار داده و مضر باشد و سبب بیماری های عصبی و سردردهای شدیدی شده و هزینه های جبران ناپذیری را به بار آورد. آنتن ها و دکل های مخابراتی نیز به دلیل تشعشع فرکانس هایی جهت تلفن های همراه و خطوط ارتباطی نظیر شبکه های مخابراتی، بانکی، نظامی و جایگاههای سوخت از دیگر آلودگی های مغناطیسی در شهر به شمار می آیند که در طول زمان عوارض مخربی را به بار می آورند.

آلودگی بصری

یکی از مظاهر جدید ناشی از رشد و توسعه شهری، آلودگی های بصری است. امروزه در اثر رشد روزافزون جمعیت و مهاجرتهای مختلف به شهرها، آشفتگی ظاهری و ناهماهنگی در مناظر و سیمای شهرها و همچنین انباشت زباله ها و پسماندهای مختلف انسانی در گوشه وکنار شهر، از چشم اندازهای آشنای بسیاری از شهرهاست.در بسیاری از شهرهای ایران هر چند در زمینه آشفتگی های ظاهری و وضعیت سیما و منظر شهری، تحقیقی صورت نگرفته است اما شواهد موجود، حاکی از نوعی بی قانونی و به تبع آن عدم زیبایی و هماهنگی در سیما و منظر شهری است که در جای جای شهر خود را نشان می دهد. ورودی شهرها که محل ورود گردشگران زیادی از شهرهای مختلف می باشد، محل تجمع مشاغل مزاحم و آلاینده شهری شده است که چهره زشتی را به شهر می بخشد. هرچند در سالهای اخیر تلاش های زیادی برای زیباسازی صورت گرفته است، اما هنوز هم ناهماهنگی و عدم توازن در سیمای شهری در بسیاری از نقاط شهری، روشن و مشخص است.

همچنین وجود انبوه زباله در گوشه و کنار طبیعت، در نزدیکی شهرها و حتی در ورودی شهرها، باعث آلودگی بصری می شود. علاوه بر ظاهر محل انباشت که به خودی خود، زشت است، معمولاً مواد موجود، در هوا پراکنده می شوند و ایجاد بوی نامطبوع می نمایند. لذا لزوم جمع آوری و دفع بهداشتی و بازیافت زباله شهری در درجه اهمیت بالایی قرار می گیرد.

 

منابع

 

1. بهرام سلطانی، کامبیز (۱۳۷۱)، مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی: محیط زیست، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، چاپ اول
   
2. شریعت، سید محمود و منوری (۱۳۷۵)، مسعود، مقدمه ای بر ارزیابی اثرات زیست محیطی، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، چاپ اول
   
3. قربانی، محمد و فیروززارع، علی (۱۳۸۷)، مقدمه ای بر ارزشگذاری محیط زیست، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ اول، بهار
   
4. محرم نژاد، ناصر (۱۳۷۱)، بررسی آلودگی صدا در تهران از گذشته تا حال، گزارش سازمان حفاظت محیط زیست
   

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار