جستجو در تالارهای گفتگو

چکیده: میدان نقش جهان از میدان های مهم و مشهور ایران است که تا به حال مطالعات مختلفی پیرامون آن صورت گرفته است. با وجود آنکه مقالات و کتاب های متعددی به ذکر تاریخچه این میدان کهن ایرانی و به ویژه در ارتباط با ابنیه تاریخی شکل دهنده آن پرداخته اند، اما در ارتباط با تحولات این میدان از بُعد شهری به ویژه در دوره معاصر شامل دوره پهلوی تاکنون کمتر نوشته مدونی به چشم می خورد. در این نوشتار شکل گیری و سیرتحول میدان نقش جهان به عنوان یک فضای شهری و یک عنصر شهری از زمان شکل گیری تا زمان کنونی مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از این بررسی مستند سازی این تحولات و تجربه آموزی از مداخلاتی است که تاکنون در این میدان صورت گرفته است. روش تحقیق توصیفی _ تحلیلی مبتنی بر منابع و متون تاریخی و در مواردی از طریق برداشت های میدانی در محل است. بررسی تحولات میدان از ابتدای شکل گیری تا کنون بیانگر این نکته است که میدان نقش جهان به عنوان یک فضای شهری نسبت به وضعیت اولیه خود در دوره صفوی دچار تغییراتی شده که عمدتاً مربوط به فضای باز میدان است و این تغییرات در بسیاری موارد از ظرفیت ها و قابلیت های میدان به عنوان یک فضای شهری موفق کاسته و مشکلاتی را برای عملکرد بهینه میدان در دوره معاصر به وجود آورده است. مشخصات مقاله: مقاله در 20 صفحه به قلم علی شهابی نژاد (دانشجوی دکتری مرمت بافتهای تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان)،رضا ابوئی (استادیار دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان)،محمود قلعه نوئی (استادیار دانشکده شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان)،سید محمد امامی (دانشآموخته کارشناسی ارشد برنامهریزی شهری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران).منبع:دانش مرمت و میراث فرهنگی دوره جدید سال دوم بهار و تابستان 1393 شماره 3,ensani.ir شکل گیری و دگرگونی تاریخی میدان نقش جهان اصفهان.pdf

در سال ۱۳۵۸ خورشیدی، سازمان یونسکو، میدان نقش جهان اصفهان را همراه با زیگورات چغازنبیل و تخت جمشید در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت کرد. این‌ها نخستین آثار ایرانی بودند که در این فهرست جای می‌گرفتند. با این تفاوت که میدان نقش جهان نسبت به دو اثر دیگر، دست نخورده‌تر است. در واقع، طی چهارصد سال گذشته تغییرات اندکی در این میدان بوجود آمده که از آن جمله، یکی تبدیل فضای میدان از زمین بازی چوگان به فضای سبز است و دیگری ساخت حوض بزرگی در میانه میدان. همچنین، ساعتی که در شمال مسجد شیخ لطف‌الله نصب شده بود و نقاره‌خانه‌ای که بر فراز سر در قیصریه قرار داشت، در گذر زمان از میان رفته‌اند.ساخت میدان نقش جهان در اواخر سده شانزدهم میلادی و پس از آن که شاه عباس اول پایتخت دولت صفویه را از قزوین به اصفهان منتقل کرد، آغاز شد. البته ساخت این میدان و استقرار مراکز مهم شهری در اطراف آن از ابداعات شهرسازان دوره صفویه نبود. ۵۰۰ سال پیش از شاه عباس، اصفهان پایتخت سلسله سلجوقیان بود و دولتخانه آن پیرامون میدان بزرگی قرار داشت که بعدها از میان رفت و در سالیان اخیر با نام میدان امام علی یا میدان عتیق از نو ساخته شد. در تبریز، نخستین پایتخت صفویه نیز میدان حسن پادشاه مرکز حکومتی شهر بود و گفته می‌شد که شالوده آن را ایلخانان مغول ریخته‌اند. بنابراین ساخت میدان نفش جهان در تداوم یک سنت شهرسازی و نقطه کمال آن بود. شهرسازان دوره صفویه این میدان را بیرون از محدوده اصلی اصفهان و در جایی که باغات بزرگ نقش جهان قرار داشت، بنا کردند؛ با این ایده، هم بافت قدیمی شهر سالم ماند و هم آزادی عمل بیشتری به معماران و شهرسازان داده شد تا فضای میدان و بناهای پیرامون آن را بدون محدودیت و به شکل دلخواه طراحی کنند. محور اتصال میدان نقش جهان به بافت قدیمی شهر اصفهان، بازار بزرگ قیصریه در شمال میدان بود که به بازارهای دوره سلجوقی می‌پیوست و از آن طریق به حوالی میدان عتیق (امام علی امروزی) و مسجد جامع عتیق راه می‌بُرد. تهدیدهای موجود برای میدان نقش جهان جای‌گیری و طراحی مناسب میدان نقش جهان موجب شده که این میدان اعتبار و اهمیت خود را به مدت چهارصد سال حفظ کند و در جایگاه اصلی‌ترین محور اقتصادی، فرهنگی و گردشگری شهر اصفهان قرار گیرد. با این حال، در سالیان اخیر تهدیدهای زیادی متوجه این میدان بوده که متأسفانه رو به افزایش است. مهم‌ترین تهدیدها را می‌توان بدین ترتیب برشمرد: ۱. تخریب بافت تاریخی پیرامون میدان؛ نقش جهان با فضاهای پیرامون خود که شبکه در هم تنیده‌ای است از گذرها، بازارها، سراها، کاروانسراها، باغ‌ها، خانه‌ها و دیگر اماکن تاریخی، ارتباط ارگانیک دارد اما از ابتدای دوره پهلوی تا کنون، بافت پیرامونی آن دستخوش تخریب و تحریف قرار گرفته و تا حد زیادی منهدم شده است. در دهه‌های اخیر، بخش بزرگی از دیوانخانه صفویه در ضلع غربی میدان از میان رفت و شمار زیادی از خانه‌های تاریخی واقع در جنوب میدان و پشت مسجد جامع عباسی (شاه/امام) تخریب شدند. در تازه‌ترین نمونه، شهرداری اصفهان قصد دارد تا خیابان جدیدی را در فاصله پنجاه متری شرق میدان احداث کند و بدین منظور بخش بزرگی از بافت تاریخی آن محدوده را با خاک یکسان کرده است. این نهاد بر آن است تا تونل مترو را نیز از زیر میدان نقش جهان عبور دهد. ۲. ساخت و سازهای ناهمگون؛ نه تنها بافت تاریخی پیرامون میدان نقش جهان تخریب شده، بلکه آن‌چه برجای آن ساخته شده است، از حیث سیما، بلندا و فضای معماری هیچ سنخیتی با شؤونات تاریخی میدان ندارد. مهم‌ترین نمونه از این دست، ساخت برج ۱۲ طبقه جهان‌نما در فاصله ۷۰۰ متری میدان نقش جهان و در حریم درجه یک آثاری چون کاخ چهلستون است که خط آسمان در میدان نقش جهان و تمام پهنه تاریخی اصفهان را شکست و با اعتراض و اخطار سازمان یونسکو مواجه شد. نهایتا شهرداری اصفهان که سازنده این برج تجاری و اداری بود، تحت فشار شدید رسانه‌ها و با تهدید یونسکو مبنی بر حذف میدان نقش جهان از فهرست میراث جهانی، پذیرفت که ۴ طبقه از برج جهان‌نما را کوتاه کند اما تا به امروز از انجام کامل این وعده سر باز زده است. ۳. تخریب کالبدی؛ میدان نقش جهان در نگاه نخست، اثری سالم و سرپا به نظر می‌رسد اما با نگاهی دقیق‌تر، روشن می‌شود که ساختمان‌های این میدان به علت فرسودگی و عدم رسیدگی لازم در حال تخریب هستند. رطوبت چه از طریق زمین و چه از طریق پشت‌بام‌ها به دیواره‌های میدان نفوذ کرده و شالوده آن‌ها را سست ساخته است. همچنین ترک‌های زیادی در سقف حجره‌های دورادور میدان به چشم می‌خورد که گفته می‌شود ناشی از نفوذ آب باران یا بارگذاری اضافی در طبقه دوم این حجره‌هاست. مرمت کاشی‌های گنبد مسجد جامع عباسی نیز به علت عدم مهارت مرمتگران و نادیده گرفتن اصول فنی با شکست مواجه شده و مرمت ایوان کاخ عالی قاپو پس از ۱۰ سال همچنان در نیمه راه است. ۴. تخریب منظرین؛ علاوه بر جاخوش کردن داربست‌ها بر گنبد مسجد جامع عباسی و ایوان عالی قاپو به مدت بیش از ۱۰ سال که موجب نازیبا شدن این آثار بی‌همتا شده، نصب علملک‌ها و بلندگوها و سیم کشی‌های غیر اصولی در تمام فضای ۸۰ هزار متر مربعی میدان، منظر آن را به شدت مخدوش ساخته است. در مسجد جامع عباسی، وضع از این هم بغرنج‌تر است؛ زیرا در فصل تابستان سرتاسر صحن این مسجد را با داربست‌های فازی می‌پوشانند و روی آن گونی یا برزنت می‌کشند تا برای شرکت کنندگان در مراسم نمازجمعه سایبان ایجاد کنند. این کار موجب شده تا از داخل صحن، هیچ‌یک از ایوان‌ها، مناره‌ها، حجره‌ها و گنبد مسجد قابل دیدن نباشد. بخشی از فضای مسجد نیز به عنوان انبار زیرانداز نمازگزاران مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین در بهار امسال، شهرداری اصفهان نمایشگاهی را به مناسبت هفته نکوداشت این شهر در میدان نقش جهان برگزار کرد که طی آن حریم منظرین میدان به طور کامل آسیب دید و ناخشنودی شدید گردشگران داخلی و خارجی و اعتراض رسانه‌ها را از پی آورد. ۵. تغییر کاربری‌های تاریخی؛ نقش جهان مانند تخت جمشید، گنبد سلطانیه، تخت سلیمان یا زیگورات چغازنبیل نیست که فقط کالبد معماری آن باقی مانده و به صورت یک اثر موزه‌ای مورد توجه باشد. نقش جهان یک فضای شهری زنده و پویاست و این پویایی مرهون روح جاری در آن است. این میدان از چهارصد سال پیش تا کنون، بزرگ‌ترین مرکز تولید و فروش صنایع دستی ایران بوده است اما در سال‌های اخیر به تدریج مغازه‌های آن کاربری‌های دیگری پیدا کرده‌اند؛ به گونه‌ای که در ضلع جنوبی میدان و در مجاورت بازار قیصریه، راسته‌ای برای فروش اجناس پلاستیکی و اسباب بازی‌های بی‌کیفیت شکل گرفته است. بدین ترتیب کاربری‌های تاریخی میدان دستخوش تغییر شده و از آن فراتر شأنیت آن به عنوان یک فضای شهری معتبر مورد تهدید قرار گرفته است.

نقشه*ی اصفهان، از سفرنامه*ی Adam Olearius، سفیر آلمانی دربار صفوی در سال ۱۶۳۷میلادی در بررسی ساختار شهرهای ایران در سده*های میانی و تا پیش از تغییرات اساسی در دوران جدید، به عناصری اصلی مانند ارگ، بازار، مسجد جامع و محلات مسکونی بر می*خوریم که کمابیش، البته با تفاوت*هایی، در بسیاری از شهرها تکرار می*شوند. با رشد و تکامل این الگوی شهری، نقش میدان به عنوان عاملی که می*توانست بین این عناصر پیوند و ارتباطی فضایی برقرار کند پررنگ*تر شد. برای پیش بردن بحث به صورت عینی، مثال*هایی را از دوران صفوی و قاجار انتخاب می*کنیم؛ دوران صفوی به دلیل آن که یکی از نقاط عطف مهم تاریخ شهرسازی ایران است؛ دوران قاجار نیز به دلیل آن که در آستانه*ی تحولات اساسی معماری و شهرسازی قرار دارد. اصفهان میدان نقش جهان به دستور شاه عباس اول در محل باغ بزرگی به همین نام و با توسعه دادن آن بنا شد. پس از آن نیز میدان*هایی با همین الگو در چند شهر دیگر ساخته شدند که به خوبی نشان دهنده*ی نحوه*ی اندیشه*ی معماران و شهرسازان صفوی به مقوله*ی انتظام فضایی و استفاده از نقطه*ای مرکزی برای پیوند عناصر اصلی در ساختار شهر است. در مورد معماری بناها و ساختمان*های میدان نقش جهان می*توان بسیار سخن گفت؛ اما آن*چه در این بررسی کوتاه مورد نظر ماست، اشاره به یک الگوی شهرسازانه*ی خلاق است. در این الگو، میدان دارای کارکردی چندگانه و چندلایه است. از یک طرف فضای شهری بزرگی*ست که به روی عموم گشوده شده و از طرف دیگر تمام آن عناصر اصلی یعنی ارگ، بازار و مسجد جامع را به یک دیگر پیوند می*دهد. عمارت عالی قاپو که در حال حاضر جزو اندک بناهای به جای مانده از دولتخانه و ارگ حکومتی صفوی*ست، به جز آن که بخش بیرونی کاخ سلطنتی را تشکیل می*داد، در حقیقت به عنوان یک ساختمان ورودی باشکوه به مجموعه*ی بزرگ حکومتی عمل می*کرد. یعنی یکی از چهار دهانه یا منفذ اصلی این میدان، به صورت مستقیم به دیوانخانه گشوده می*شد. نقشه*ی میدان نقش جهان مسجد شاه نیز، به عنوان مسجد جامع جدید یا «جامع عباسی»، و به عنوان پایگاه مهم مذهب حکومتی، در همین میدان قرار دارد. ضلع مقابل مسجد شاه نیز سردر بازار قیصریه است. بازاری که در امتداد خود به راسته*ی اصلی بازار می*پیوندد و سپس در انتها به مسجد جامع یا مسجد عتیق اصفهان می*رسد. بدنه*ها و غرفه*های میدان نیز کاربری تجاری داشته*اند و به همین دلیل جنب و جوش ناشی از کسب و کار نیز به چشم*انداز میدان تحرک بیشتری می*بخشیده است. میدان مانند یک سفمونی موفق تمام نغمه*های اصلی شهر را با هم ترکیب و ادغام می*کند و عرصه*ی خود را به روی طبقات مختلف می*گشاید. علاوه بر این، نقش جهان نقطه اتصالی می*شود برای شهر قدیم و توسعه*ی جدید به سمت محور چهارباغ عباسی و زاینده*رود. شهر قدیم که بیشتر در اطراف میدان عتیق و محلات شمالی رشد پیدا کرده بود از طریق بازار به میدان نقش جهان متصل شده و به این وسیله ارتباط خود را با طرح شهرسازی صفوی حفظ می*کند. تهران در برابر میدان نقش جهان و اهمیت آن در طرح شهرسازی اصفهان، باید از میدان*های تهران در زمان قاجار نیز نام ببریم. شاید میدان توپخانه را بتوان یکی از مهم*ترین و بزرگ*ترین میدان*هایی دانست که در زمان قاجار و با طرح و اندیشه*ی قبلی ساخته شد. اما نکته*ی قابل توجه، نقش این میدان در شهر قاجاری*ست. پیش از آن که میدان توپخانه*ی فعلی ساخته شود، توپخانه*ی مبارکه در میدانی داخل محدوده*ی ارگ سلطنتی قرار داشت. اما بعد، و در زمان ناصرالدین شاه، میدان جدیدی را برای استقرار توپخانه و توپچی*های آن در شمال حصار ارگ حکومتی بنا کردند. یعنی جایی که شهر تمام می*شد. در اطراف میدان توپخانه نیز ساختمان*هایی دو طبقه برای استقرار ادوات نظامی و افراد وابسته به آن وجود داشت. در حقیقت این میدان در ابتدا بیش از آن که کارکرد شهری داشته باشد و در پی ادغام و اتصال عناصر مختلف ساختار با یکدیگر باشد، میدانی بود جهت استفاده*ی قشون. یعنی میدانی که بعدها به یکی از بزرگ*ترین و کلیدی*ترین میدان*های پایتخت تبدیل شد، در ابتدا نقش چندانی در زندگی شهری بازی نمی*کرد. میدان توپخانه و توپ*های نظامی در میان آن سبزه میدان و میدان مشق اما در تهران نقطه*ای استثنایی وجود داشت که می*توانست به فرصتی عالی تبدیل شود. فرصتی عالی برای طراحی شهری: محوطه*ی مقابل ارگ و بازار، یعنی آن جایی که امروز «سبزه میدان» خوانده می*شود، محوطه*ای بود بدون طراحی شهری خاص و متمایز. یعنی جایی که بهترین فرصت را برای اتصال عناصر مختلفی از قبیل مسجد جامع و بازار و ارگ، که همگی در فاصله*ی اندکی از یکدیگر قرار گرفته بودند، مهیا می*کرد، بدون توجه ويژه یا مخصوص رها شده بود. میدان مهم دیگری که در زمان قاجار طرح*ریزی شد میدان مشق است. میدانی که اولین بنای آن به دوران فتحعلی شاه بازمی*گردد. این میدان نیز همان*طور که از نام آن برمی*آید، محلی برای تمرین*های نظامی بود و نه میدانی با کارکرد شهری. گرچه تحولات بعدی و کمبود فضاها و عرصه*های عمومی در تهران، میدان توپخانه و مشق را به سوی میدان*هایی با کاربردهای عمومی سوق داد. توپخانه در تحولات بعدی، محل اتصال مهم*ترین خیابان*ها و راه*های پایتخت بود و نقطه*ی مرکزی و قلب شهر به شمار می*آمد. کمبود عرصه*ی عمومی نیز، در تحولات بعدی، چهره*ی نظامی میدان مشق را به کلی دگرگون کرد و به این ترتیب میدان مشق به میدانی با کاربری*های اداری و فرهنگی تبدیل شد. حضور ساختمان*های وزارت خارجه و اداره*ی پست از یک سو، و موزه و کتابخانه*ی ملی از سوی دیگر، نشان دهنده*ی سمت و سوی تحولات بعدی این میدان هستند. میدان مشق، عکس از آنتوان سوروگین این مثال*ها بخشی از تفاوت*های شهرسازی و اندیشه*های شهری را در دوره*های مختلف تاریخی، صفوی و قاجار، بیشتر توضیح می*دهند. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: ـ ميدان توپخانه تهران؛ نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضاهای شهری، فرخ محمدزاده مهر، معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسكن و شهرسازی، ۱۳۸۲.