جستجو در تالارهای گفتگو

مقدمه آنغوزه با نام علمی .Ferula assa-foetida L از گیاهان دارویی مهم تیره چتریان(۱) می باشد. این گیاه علفی, چند ساله و مونوكارپیك۲ است به طوریكه در طول رویش فقط یكبار به گل می رود (سال پنجم یا ششم رویش ) و سپس دوره رویشی آن خاتمه می یابد. ارتفاع این گیاه متفاوت و بین ۲ تا ۵/۲ متر است. در انتهای ساقه های اصلی و فرعی گلهای زرد رنگ و مجتمع به صورت گل آذین چتر مركب پدیدار می شود. برگهای قاعده ساقه این گیاه عموما گوشتدار, به طول متوسط ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر و فاقد دمبرگ و منقسم به قطعاتی با تقسیمات فرعی دندانه دار یا لوبدار است ( ۳و۴ ). این گیاه بومی استپ های ایران و قسمتهایی از افغانستان می باشد . در ایران این گیاه در استانهای فارس , كرمان , خراسان , یزد , سمنان , هرمزگان , سیستان و بلوچستان , اصفهان , لرستان, كهكیلویه و بویر احمد و بوشهررویش دارد (۲). قطر ریشه آنغوزه بین ۱۰ تا ۱۲ سانتی متر و طول آن ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر می باشد(۳). صمغ استخراج شده از این گیاه كه با انجام عمل تیغ زنی راس طوقه انجام می گیرد, خاصیت دارویی دارد و منبع درآمد با ارزشی برای تعداد قابل توجهی از روستائیان و بهر ه برداران كشورمان می باشد . تقریبا تمام این صمغ آنغوزه دارای تركیبات دی , تری و تتراسولفید , مشتقات كومارینی فئوتیدین۳ , كامولونفرول۴ , اپی ساماركاندین۵ , آمبلی پرنین وكانفرول۶ و ... می باشد(۷و۱۰) . محققین در اسانس حاصل از شیرابه آنغوزه چندین تركیب مختلف شناسایی كردند(۸و ۹و ۱۱). از بخشهای سبز گیاه نیز به عنوان سبزی خورده می شود(۷). شیرابه آنغوزه دارای اثر ضد تشنج , قاعده آور و ضد انگل است . در رفع ییوست افراد مسن نیز كاربرد دارد(۴و۱۲) . برای اولین بار شخصی بنام كامفر۷در سال ۱۶۸۷ میلادی روش تیغ زنی عرضی را در مراتع آنغوزه لارستان فارس اجرا كرد . سپس بومیان این منطقه این حرفه را آموختند واز آن زمان این روش ( عرضی ) در ایران اجرا گردیده است( ۱ ) . بدلیل اینكه در روش تیغ زنی عرضی پس از انجام مرحله پیچاندن و كشتن یك برش عرضی در راس طوقه گیاه زده می شود و جوانه انتهایی كه در این ناحیه وجود دارد, قطع می گردد , لذا این روش تیغ زنی به مرگ گیاه می انجامد . به همین جهت تراكم بوته های آنغوزه در مراتع به شدت پائین آمده و نسل این گیاه مفید در معرض خطر انقراض قرار گرفته است . محمدی و علیها ( ۱۳۶۸) سه روش تیغ زنی گیاه باریجه۱ ( گونه نزدیك به آنغوزه ) را مورد بررسی قرار دادند . این سه روش , برش عرضی , برش طولی و نربری ( قطع ساقه گلدهنده ) می باشد. آنها گزارش كردند كه دربرش عرضی بدلیل قطع جوانه انتهایی كه در راس طوقه وجود دارد گیاه درسال بعد از تیغ زنی قادر به ادامه حیات نمی باشد. دربرش طولی چون جوانه انتهایی ازبین نمی رود به ادامه حیات گیاه صدمه ای وارد نمی گردد. در روش نربری چون فقط روی ساقه گل دهنده گیاهانی كه درسال آخر عمر قرار دارند, اجرا می گردد, لذا گیاهان مرتع به مرحله بذر دهی نمی رسند و بدلیل عدم تشكیل بذ ر نسل گیاه در مرتع به مرور منقرض می گردد. شاد در تحقیق خود(۱۳۷۴) سه روش, دو برشه (یك روش عمود بر محور غده و دومی موازی با محور غده) , روش اریب و روش سنتی (عرضی) را مورد بررسی قرار داد. وی گزارش كرد كه از ۲۰ گیاه تیغ خورده به هر یك از روشهای اول و دوم ۱۲ گیاه باقی ماندند و در سال بعد برگ تولید نمودند و در روش سنتی از ۲۰ گیاه تیغ خورده هیچ كدام قادر به رشد در سال بعد نبودند و همگی خشك شدند. هدف از انجام این تحقیق یافتن روشی صحیح ازتیغ زدن ریشه است به طوری كه نه تنها حداكثر مقدار شیرابه كسب گردد و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد بلكه به ادامه حیات گیاهان آنغوزه صدمه ای وارد نگردد. ● مواد و روش ها ▪ منطقه مورد مطالعه این تحقیق در منطقه ای بنام خمروت در ۳۵ كیلومتری شمال شرق شهرزرند و ۱۰۰ كیلومتری شمال غرب شهر كرمان انجام شد . این منطقه دارای آب و هوای كوهستانی است و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۱۰۰ متر می باشد. حداكثر درجه حرارت مطلق آن۵/۳۸ درجه سانتیگراد در تیرماه و حداقل مطلق آن ۵/۱۲- درجه سانتیگراد در دیماه می باشد. متوسط سالیانه بارندگی حدود ۱۳۰ میلیمترمی باشد . ▪ مراحل بهره برداری جهت بهره برداری از گیاه آنغوزه انجام سه مرحله زیر ضروری می باشد : الف ) مرحله پیچاندن : این مرحله از اوایل تا اواخر اردیبهشت ماه وقتی كه برگهای بوته های آنغوزه زرد می شود و حالت شكنندگی خود را از دست می دهند, انجام می گردد برای انجام این مرحله تمام بوته و گاهی یكی از برگهای بوته كه از بقیه بزرگتر می باشد را پیچانده و سنگی به وزن حدود یك كیلوگرم روی آن قرار می گیرد تا به همین صورت خشك گردد . دلیل اصلی انجام این مرحله گم نشدن جای بوته در مراحل بعد می باشد . هر بهره بردارروزانه تقریبا هزار بوته را می پیچاند و این مرحله ۵-۴ روزطول می كشد . ب ) مرحله كُشتن : در این مرحله بوسیله تیشه مخصوصی چاله ای به عمق حدود ۱۵ سانتیمتر در اطراف ریشه گیا ه حفر می گردد و سپس با دست الیاف اطراف طوقه كه بقایای غلاف برگهای سال قبل می باشند را جدا كرده و دور می اندازند. بعد خاك نرم اطراف گودال را دور ریشه می ریزند هربهره بردار روزانه حدود ۲۰۰ بوته را می كشد . این مرحله ۲۰ روز به طول می انجامد. ج ) مرحله تیغ زدن : در این مرحله بوسیله كارد مخصوصی ۱۵ مرتبه و به فاصله زمانی هرچهار روز روش های تیغ زنی مورد مطالعه برروی ریشه گیاهان مورد مطالعه اجرا شد. این مرحله دو ماه به طول می انجامد و در هر بار تیغ زنی ابتدا شیره تراوش شده از تیغ زنی قبل توسط ابزاری بنام كلنت جمع آوری گردید و سپس با كارد عمل تیغ زدن انجام شد. ● روش های تیغ زنی مورد مطالعه پنج روش تیغ زنی شامل روش عرضی ( سنتی ), یكطرفه , دو طرفه , برش طولی و تلفیقی (تركیبی از یكطرفه و برش طولی) در این تحقیق مورد مطالعه قرار گرفتند .در روش عرضی پس از انجام مراحل پیچاندن و كشتن راس طوقه گیاه ۱۵ مرتبه و به فاصله زمانی چهار روز بصورت عرضی تیغ زده شد . دراین روش جوانه انتهایی راس طوقه قطع شد . در روش یكطرفه نصف مقطع طوقه گیاه را بصورت عرضی برش زده ( یك برش عمود بر محور ریشه و یك برش موازی با محور ریشه ) بنحوی كه جوانه راس طوقه حفظ گردید. در روش دو طرفه جوانه انتهایی حفظ شده و دو برش به شكل نیم دایره بصورت عرضی دردو طرف جوانه ایجاد گردید بدین ترتیب كه روش تیغ زنی یكطرفه در دو طرف جوانه اجرا شد یعنی سطح برش دو برابر روش یكطرفه بود . در روش طولی راس طوقه در طول مدت تیغ زنی دست نخورده باقی ماند و چند سانتی متر پائین تر از آن یك برش بصورت طولی در یكطرف طوقه ایجاد گردید . روش تلفیقی نیز تركیبی ازروشهای یكطرفه و طولی بود بدین ترتیب كه این دو روش هر دو همزمان بر روی یك بوته اجرا شدند. ● طرح آماری و نمونه گیری پنج روش تیغ زنی ( تیمار) شامل برش عرضی , یكطرفه , دو طرفه, طولی و تلفیقی در پنج تكرار و در قالب طرح كاملا تصادفی مورد بررسی قرار گرفتند . بدین ترتیب كه قسمتی از مرتع كه از لحاظ ارتفاع از سطح دریا تمام نقاط آن وضعیت یكسانی داشتند و از نظر سایر شرایط محیطی از قبیل خاك , تراكم بوته و ... شرایط یكنواختی در قسمتهای مختلف آن حكمفرما بود, انتخاب گردید . این قطعه به پنج قسمت تقسیم شد ( تكرارها ) و در هر قسمت ۱۰ گیاه با هر روش ( تیمار ) بصورت تصادفی تیغ زده شد و شیره این ۱۰ گیاه نیز در طول ۱۵ مرتبه تیغ زنی در یك ظرف جداگانه جمع آوری گردید . بدین ترتیب در هر یك از پنج قطعه ۵۰ گیاه و جمعا ۲۵۰ گیاه ( تعداد كل نمونه ها ) تیغ زده شد . كلا ۲۵ ظرف جمع آوری شیرابه وجود داشت . شیرابه جمع آوری شده در هر ظرف در پایان دوره بهره برداری توزین و در پایان مرحله تیغ زدن گیاهان تیغ خورده خاك داده شده و در بهار سال بعد تعداد گیاهان سبز شده شمارش شدند . داده ها پس از آزمون نرمالیته تجزیه آماری شدند. این عمل با استفاده از نرم افزار Minitabو MSTATC انجام شد. مقایسه میانگین ها با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانكن انجام گرفت. ● نتایج اثر روشهای تیغ زنی بر عملكرد شیره نتایج تجزیه واریانس تیمارها نشان میدهد كه روشهای تیغ زنی ریشه آنغوزه بر عملكرد تولید شیرابه درسطح احتمال ۱/۰ درصد تفاوت معنی داری دارد. بر اساس مقایسه میانگینها میزان عملكرد تولید شیرابه در روشهای عرضی ( شاهد ) , دو طرفه , یكطرفه , طولی و تلفیقی به ترتیب برابر با ۹۴/۶۲ , ۶۴/۵۹, ۰۸/۳۹ , ۶۶/۱۹و ۳۸/۴۲ گرم در هر بوته بود. روش تیغ زنی عرضی ( شاهد ) كه در حال حاضر در ایران اجرا می شود با روش دو طرفه از نظر میزان عملكرد تولید شیرابه ( به ترتیب ۹۴/۶۲ و ۶۴/۵۹ گرم شیره) در سطح احتمال ۱/۰ درصد اختلاف معنی داری نداشت . روشهای تلفیقی و یكطرفه نیز از این نظر اختلاف معنی داری با یكدیگر نشان ندادند. روش طولی كه همان روش مورد استفاده در تیغ زنی گیاه باریجه است در مورد آنغوزه مناسب تشخیص داده نشد, زیرا شیره دهی پس از چند بار تیغ زدن به شدت كاهش می یابد و محل تیغ خورده خشك می شود بطوریكه این روش با اختلاف معنی داری در كلاس آخر قرار گرفت و كمترین تولید را داشت . ● اثر روشهای تیغ زنی بربقای گیاه بر اساس نتایج تجزیه واریانس اثر روشهای تیغ زنی بر بقای گیاهان در سال بعد نیز در سطح احتمال ۱/۰ درصد تفاوت معنی داری داشت. بطوریكه از ۵۰ گیاه تیغ خورده به هر روش,۶, ۴۳, ۴۷, ۴۸و ۳۸ گیاه (۱۲, ۸۶, ۹۴, ۹۶, ۷۶, درصد) به ترتیب در روشهای عرضی , دوطرفه , یكطرفه , طولی و تلفیقی باقی ماندند و در سال بعد مجددا سبز شدند و تولید پیكر رویشی كردند . از آنجایی كه در چهار روش دو طرفه, یكطرفه,طولی و تلفیقی جوانه انتهایی كه در راس ریشه قرار دارد, قطع نمیگردد, لذا در این روش درصد بیشتری از گیاهان نسبت به روش عرضی (شاهد) كه جوانه انتهایی به كلی قطع می شود, قادر به ادامه حیات در سال بعد می باشند. در این رابطه شاد در سال ۱۳۷۴ گزارش كرد كه از ۲۰ گیاه آنغوزه كه به روش عرضی بهره برداری شدند هیچ كدام در سال بعد سبز نشدند. در حالیكه وی گزارش كرد ۶۰ درصد گیاهان تیغ زده شده به روش اریب قادر به ادامه حیات در سال بعد بودند . ● بحث و نتیجه گیری از آنجا كه روش تیغ زنی دو طرفه از نظر میزان عملكرد شیره دهی( ۶۴/۵۹ گرم در هر بوته ) با روش عرضی (۹۴/۶۲ گرم در هر بوته ) تفاوت معنی داری نشان نداد و از طرف دیگر بقای گیاهان در روش دو طرفه ( ۸۶ درصد ) تفاوت معنی داری در سطح احتمال ۱/۰ درصد با روش عرضی (۱۲ درصد ) نشان داد . لذا این روش ( دو طرفه ) جهت تیغ زنی گیاه آنغوزه توصیه می گردد . چون ضمن اینكه این روش از نظر آماری عملكرد شیره دهی مساوی با روش عرضی دارد, ادامه حیات درصد بیشتری ازگیاهان بهره برداری شده را نیزدر مرتع امكان پذیر می سازد. روش تیغ زنی طولی با وجود بقای بالای گیاهان در این روش از نظر شیره دهی نتیجه خوبی نداشت ( ۶۶/۱۹ گرم در هر بوته ) و محل تیغ خورده پس از چند بار تیغ زدن دچار خشكیدگی می شد و شیره دهی به شدت كاهش می یافت. در روش تیغ زنی یكطرفه نیز بقای گیاهان بسیار خوب بود ( ۹۴درصد ), اما عملكرد شیره دهی از نظر اقتصادی مطلوب نبود لذا این روش توصیه نمی شود . روش تلفیقی نیز هم از نظر عملكرد شیرابه و هم از نظر بقای گیاهان نسبت به روش دوطرفه در سطح پائین تری قرار داشت و از این لحاظ اختلاف معنی داری در سطح احتمال ۱/۰ درصد با هم داشتند . كه این روش نیز توصیه نمی شود .