نواندیشان | بهترین سایت علمی آموزشی کشور
خلاقيت و راه هاي پرورش آن
راههاي ايجاد و پرورش خلاقيت :
علماي تعليم و تربيت، روشهاي متعددي براي آموزش خلاقيت پيشنهاد مي‌كنند كه اغلب مشابه به يكديگر است كه به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم :
1ـ احترام به عقايد عادي و غير عادي كودكان .
2ـ طرح پرسشهاي برانگيزنده و محرك .
3ـ تشخيص و تميز استعدادهاي كودكان
4ـ دادن آزادي عمل به كودكان
5ـ احترام به كودكان و ايمان داشتن به توانايي آنها.
6ـ تشويق زياد والدين در انجام كارهاي خلاق .
7ـ حاكم بودن ارزشها نه قوانين .
8ـ داشتن تصاوير ذهني مثبت از آينده كودكان خود .
9ـ احترام به تخيلات كودك
10ـ مشاهده اشياء از نزديك و دستكاري آنها .
11ـ تكميل كردن اشياء و امور ناقص، جملات ناتمام، داستانهاي ناقص، نقاشيها و تصاوير نيمه تمام و مبهم .
12ـ تدارك فرصتهاي مناسب يادگيري .
13ـ هدايت كودك به سوالات تازه .
14ـ واداشتن به كنجكاوي و كنكاشهاي ذهني .
اصولي براي توسعه تفكر خلاق از طريق مدرسه:
1ـ حساس كردن دانش‌آموزان به محركهاي محيطي
2ـ تشويق به دستكاري اشياء
3ـ تشويق عقايد نو
4ـ ايجاد جوي خلاق در كلاس
5ـ آشنا كردن كودكان با فرايند خلاقيت
6ـ ارزشيابي و تشويق يادگيري خود انگيز
7ـ ايجاد فرصت براي تفكر خلاق
8ـ گسترش انتقاد سازنده
9ـ روحيه حادثه جو داشتن
10ـ كسب شناخت در رشته‌هاي گوناگون
11ـ ارزشمند داشتن تفكر خلاق
نتايج نظرسنجي از تعدادي معلمان در زمينه خلاقيت :
نتايج بدست آمده از نظرات تعدادي از دبيران مجرب، در زمينه عنوان مقاله به شرح زير مي‌باشد :
– اكثراً معتقدند كه ارتباط مستقيمي بين متون درسي و خلاقيت وجود دارد و محتواي درسي در عين پربار بودن بايد جالب و جذاب بوده و متناسب با نيازهاي فردي و اجتماعي طراحي شود. به روز بودن مطالب درسي، نقش مهمي در ايجاد خلاقيت داشته و زمينه‌ساز و تقويت كننده آن مي‌باشد .
– نحوه شناسايي دانش‌آموزان خلاق مي‌تواند استفاده از روش مشاهده رفتار (يا از طريق مشاهده كارهاي هنري …) باشد.كه اين از طريق درگيري ذهني دانش‌آموز نسبت به مطالب درسي، از عملكرد دانش‌آموز و از طريق ايجاد انگيزه در آنان، طرح سوالات معلم از شاگرد و پاسخ غير معمول شاگرد به سوالات، انجام آزمايش و احترام به عقايد كودكان امكان پذير مي‌باشد .
– و اما خصوصيات عمده معلمان خلاق را در: علاقه به مطالعه، پر تحرك بوده و فعاليت و پويايي، نوآوري در طرح درس، پشتكار و جديت، استفاده از حداقل امكانات جهت آموزش، داشتن ابتكار در تدريس، دارا بودن اعتماد به نفس، انعطاف‌پذيري، استفاده از فعاليتهاي فوق برنامه (رسمي ـ غير رسمي)، توجه به تفاوتهاي فردي دانش‌آموزان، استفاده از وسايل كمك آموزشي، منضبط بودن و دانش كافي مي‌دانند .
– عوامل مانع در تفكر خلاق عبارتند از:
1ـ مسايل مالي و معيشتي (اقتصادي(
2ـ تبعيض قايل شدن
3ـ جمود فكري
4ـ عدم استفاده از وسايل كمك آموزشي
5ـ داشتن مشكلات روحي و عاطفي
6ـ بي‌حوصلگي و كمبود امكانات
7ـ استفاده از روشهاي سنتي در تدريس
8ـ تكيه بر نمره و امتحان
9ـ تفكر قالبي و همگرا .
راههاي ايجاد و پرروش خلاقيت :
1ـ ايجاد انگيزه در دانش‌آموزان
2ـ درگيري ذهني با مطالب درسي
3ـ طرح موضوعات جديد
4ـ ايجاد فضاي آموزشي مناسب
5ـ بكارگيري وسايل سمعي و بصري
6ـ تشويق دانش‌آموزان به تحقيق و پژوهش
7ـ احترام به دانش‌آموزان
8ـ اهميت دادن به فعاليتهاي فوق برنامه
9ـ مطالعه و تحقيق
– نقش معلم را در پرورش خلاقيت بصورت نقش محوري و به عنوان سكان‌دار علم و دانش مي‌دانند و همچنين ايجاد نمودن روحيه پژوهش دردانش‌آموزان و ايجاد انگيزه، ابتكار و تشويق دانش‌آموزان به فعاليتهاي غير كلاسي .
و بالاخره نقش تحصيلات والدين و جو عاطفي حاكم بر خانواده، وضعيت اقتصادي مطلوب خانواده، استفاده از امكانات تفريحي و رفاهي سالم، ايجاد فضاي سالم و رواني در مدارس وتوجه به علايق و استعدادهاي دانش‌آموزان و كمك به انجام پژوهش و تحقيق را عامل مهمي در شكوفايي استعداد دانش‌آموزان مي‌دانند .
راهبردهاي پرورش خلاقيت در فراگيران:
درباره چگونگي پرورش خلاقيت دانش آموزان، تاكنون روش ها و راهبردهاي عملي فراواني ارائه شده و آزمايش ها و فعاليت هاي كاربردي خاصي نيز اعمال شده است.
اين مقاله در پي آن است كه راهبرد عملي در پرورش خلاقيت و راههاي رشد و توسعه تفكر خلاق و بالنده را كه منجر به پرورش خلاقيت مي شوند براي مخاطبين خود ارائه كند.
راههاي پرورش رشد و خلاقيت:
احترام به سؤال ها
سؤال، در واقع انعكاسي از مغز تشنه اي است كه مي خواهد با دريافت جواب از فردي كه بهتر از او مي داند، خود را سيراب كند. اگر چه احتياج بايد فوراً بر آورده شود ولي كمي مكث بين سؤال و جواب، غالباً مي تواند افكار و ايده هاي مفيدي براي مباحثه به بار آورد.
جواب، بايد كودك يا نوجوان را به سؤوال هاي تازه هدايت كند
مربي بايد به هنگام جواب دادن به هر سؤوال، فرد را به سوي معماهاي تازه تر بكشاند تا ذهنش خودآگاه يا ناخودآگاه، مشغول كنكاش و جستجو باشد. روي اين اصل، از به كار بردن كلماتي از قبيل بلي، خير، البته، هرگز، مطمئناً و امثال آن بايد اجتناب شود. اين نوع جواب ها چشمه جوشان كنجكاوي فرد را ارضا نمي كند. به علاوه به او مي آموزد كه براي هر مسئله و مشكلي در زندگي، فقط به دنبال يك راه حل بگردد و از امكانات مختلف و متعددي كه ممكن است براي حل آن مشكل وجود داشته باشد، غافل بماند.
سؤوال، انعكاس كنجكاوي هاي ذهني نوجوان است و پاسخ بايد بين معلومات تازه و معلومات قبلي فرد ارتباط برقرار كند. پاسخ هاي ذكر شده كوته پاسخ، هيچ گونه ارتباط محكمي بين سؤوال نوجوان و معلومات قبلي او برقرار نمي كند، در واقع سؤوال فرد بي جواب مي ماند.
ايجاد فضاي مناسب در كلاس
در كلاس درس بايد فضايي آزاد فراهم كنيم كه مشوق كاوش هاي كنجكاوانه يادگيرندگان باشد. بايلر مي گويد: اگر مي خواهيد دانش آموزانتان مبتكر و مستقل انديش بار آيند، بايد محدوديت ها و قيد و بندهاي آموزشي در كلاس درس را به حداقل كاهش دهيد. اگر دانش آموزان نگران شكست در فعاليت هاي يادگيري خود باشند يا اين كه پاسخ هاي نادرست آنان در كلاس با تمسخر معلم و ديگر دانش آموزان مواجه شود، دانش آموزان در حل مسايلشان در كلاس به نحو خلاق موفق نخواهند بود.
احترام به عقايد عادي كودكان و نوجوانان
بايد به كودكان و نوجوانان نشان دهيم كه عقايد آنان با ارزش است. لازم است كه والدين و مربيان نه تنها درباره امور و مسايلي كه به كودك يا نوجوان مربوط مي شود، بلكه درباره مسايل و امور خانه و مدارس كه دخالت آنها شايسته است از آنها نظر بخواهند و عقايدشان را هم مثل عقايد بزرگ ترها در حضور خود آنها به بحث و گفتگو بگذارند.
احترام به عقايد غير عادي كودكان و نوجوانان
افرادي كه به نوعي خلاقيت آنها برانگيخته شده است، روابط و مفاهيمي را مي بينند و درك مي كنند كه والدين و مربيان آنها ممكن است درك نكنند و گاهي چنان عقايدي را مطرح مي كنند كه بزرگترها قادر به ارزشيابي و جايگزيني آن نيستند، ترغيب كودكان و نوجوانان به ابراز عقايد نو و غيرعادي همراه با قدرداني از آنها، اصولي هستند كه در تربيت خلاقيت بايد مورد نظر باشند.
اين نكته را بايد در نظر داشت كه اگر آمادگي قبلي براي احترام به عقايد و افكار غير عادي را نداريم. نبايد بروز و ظهور آن افكار را تشويق كنيم، زيرا بي اعتنايي نسبت به اين گونه عقايد، ضرر و زيانش بيشتر از آن است كه ابراز نشود.
ستايش انديشه هاي مفيد و بيان آزاد دانش آموزان
معلم به اين منظور مي تواند در جلسات درس خود، فرصتي را براي اظهارنظر آزاد مربيان عقايد و انديشه هاي متنوع در اختيار دانش آموزان قرار دهد و انديشه ها و عقايد و آزاد انديشي آنها را مورد ستايش قرار دهد. همه روان شناسان وجود فضاي آزاد آموزشي را كه در آن ابراز عقايد مختلف دانش آموزان با تاييد و خوشرويي معلمان و ديگران مواجه مي شود، يكي از عوامل مهم رشد استقلال فكري مي دانند.
تكميل كردن اشياء و امور ناكامل
يكي ديگر از روش هاي پرورش خلاقيت، اين است كه از كودكان بخواهيم جملات ناتمام، داستان هاي ناكامل و نقاشي ها و تصاوير نيمه تمام و مبهم و حتي اشياء نيمه كاره را كامل كنند. كودك در چنين مواردي، سعي مي كند منتهاي ابتكارات خود را براي تكميل مطالب يا شيء ناتمام به كار برد. براي مربي محتواي قسمت تكميل شده نبايد چندان مهم باشد، بلكه:
– روش و چگونگي تكميل در درجه اول اهميت قرار دارد.
– تكميل كردن، قواي خلاقه كودك را به كار مي گيرد.
– كودك، اندوخته معلومات خود را به بار مي آورد.
– كودك، اندوخته معلومات خود را تجربه مي كند.
-كودك، اندوخته معلومات خود را چنان تركيب مي كند كه مكمل شيء موجود باشد.
بيان شرح حال و موفقيت انديشمندان
كودكان و نوجوانان رفتار و اعمال شخصيت هاي محبوب و سرشناس را تقليد مي كنند، بنابراين معلم مي تواند از اين توانايي يادگيرندگان در تشويق و تحريك انديشه هاي آنان حداكثر استفاده را ببرد. به قول برونر: احتمال كمي وجود دارد كه دانش آموزان به روش هاي تفكر شهودي خود اعتماد كنند، مگر اين كه او افراد بزرگتر از خود را كه در آن نوع تفكر، به موفقيت دست يافته باشند را ديده باشند.
تجارب نوجوانان را محدود نكنيد
علاوه بر شرايط معمول و موقعيت هاي متداول آموزش رسمي، براي دانش آموزان فرصت هاي ازه و متنوعي نيز فراهم آوريد. به عنوان مثال:
– در درس علوم از دانش آموزان بپرسيد اگر نيروي جاذبه وجود نمي داشت، چه اتفاقاتي براي انسان مي افتاد؟
– بيشتر سؤوال ها را با “چگونه، به چه طريق” شروع كنيد تا دانش آموزان به طرح فرض بپردازند، به استنباط دست بزنند و اطلاعات خود را براي تبيين پديده هاي تازه به كار برند.
– سؤوال هايي مطرح كنيد كه تعداد زياد، جواب داشته باشند. سؤوال هايي كه تنها يك جواب داشته باشند، به «تفكر همگرا» مي انجامند، اما سؤوال هايي كه داراي جواب هاي زيادي باشند، مشوق «تفكر واگرا» هستند.
به تخيلات كودكان و نوجوانان احترام بگذاريد
تخيل و تفكر زيربناي خلاقيت است، زيرا هر اندازه شخص بتواند راجع به موضوعي تا آنجا كه ممكن است مطالب تازه در ذهن خود بپرورد، به همان اندازه امكان انتخاب او بيشتر است، اما تخيلي كه زيربناي خلاقيت است محدود مي باشد و در آن امكانات اجرايي مطالب پرورده شده مورد نظر قرار مي گيرد.
تورنس مي گويد: تفاوت عمده بين فكر تخيلي بيماران رواني و فكر خلاق شخص سالم در اين است كه:
– بيمار رواني جلوي قوه تخيل خود را رها مي كند و هرگز درصدد وارسي و تجديد نظر تخيلات خود بر نمي آيد.
– شخص سالم، تفكر خلاق خود را محدود مي سازد و فقط درباره موضوع معيني به ايده آرايي مي پردازد و هر چند گاه يكبار ايده هاي خود را ارزشيابي مي كند و فقط به دنبال ايده هايي مي رود كه او را آسانتر به هدف مي رسانند.
اين مطالب در مورد تخيلات بزرگسالان صادق است، ولي تخيل كودكان گرچه نامحدود و بدون وارسي است ولي از نوع تخيل بيمارگونه نيست، نقاشي ها و تصاوير، گفتار و حركات بدون مقدمه كودكان در جاي خود نوعي «خلاقيت ابتدايي» است.
همچنين بايد اذعان داشت كه:
× خلاقيت و نوآوري يك امر و نياز زيربنايي زندگي است و آن چنان كه بعضي ها فكر مي كنند دشوار نيست، اين موضوعي است كه همواره و در همه جا بايد بر آن تاكيد ورزيد.
× مسئله در نفس خلاقيت و نوآوري نيست، بلكه منظور اين است كه آيا شما مي خواهيد كه نوآور و خلاق باشيد يا خير؟
اگر به دقت به ابداعات و نوآوري ها دقيق شويم، در مي يابيم كه مبناي خيلي از آنها را واقعاً ايده هاي بسيار ساده تشكيل مي دهند و اغلب هم نتايج ارزنده اي به همراه مي آورند، خلاقيت و نوآوري در اداره كلاس درس، مدرسه، اماكن، ادارات، جوامع، خانه، خانواده و… نقش چشمگيري ايفاء مي كند.
نوآوري و خلاقيت نقش بزرگي در تاريخ بشريت بازي كرده و مي كنند، نوآوري و خلاقيت با عزم، تصميم و اراده يك شخص خلاق شروع مي شود كه سعي مي كند با درهم شكستن ايده هاي معمولي و موجود در اين عصر و زمان چيز جديدي ارائه دهد يا بسازد. لذا همواره بايد تاكيد كرد كه خلاق بودن براي اشخاص بسيار با اهميت است، زيرا اين افراد خلاق هستند كه به تاريخ شكل و به جهان جهت مي دهند.
رشد خلاقيت با كاوش و بررسي وضعيت و طرح برخي سؤوال ها شروع مي شود:
– آيا من همه سعي خودم را به كار برده ام يا خير؟ آيا شرايط موجود ايده آل است يا خير؟
– آيا روش بهتري مي توان يافت؟
چنين سؤوالاتي، خلاقيت هاي نهفته وجود انسان ها را بيدار و تحريك مي كند و هر چه بيشتر كاوش كنيم، نتايج بهتري حاصل خواهد شد، وقتي ما از زاويه جديدي چيزي را مي بينيم، نسبت به مسايل آن آگاه مي شويم و اين مسايل، ما را در جهت پيشرفت و سازندگي پيش مي برند. تمامي زندگي، يعني داشتن ايده ها و انديشه هاي نو و فعاليت هاي بكر و تازه در راستاي تحقق آن.
