نواندیشان | بهترین سایت علمی آموزشی کشور
مقاله مدیریت تلفیقی پسماند که توسط حمید خانلرتبار برای مجموعه نواندیشان ارسال شده است به بررسی این رویکرد مناسب جهت دفع پسماند می پردازد.
چکیده
با ازیاد روز افزون جمعیت و مصرف انبوه ناشی ازآن و تغییر سبک زندگی که حاصل بهبود کمی تولیدات کشاورزی وصنایع غذایی بوده است، تولیدانواع پسماند را به شدت افزایش داده است. پسماند امروزه بزرگترین معضل مدیریت شهری و محیط زیست شهری می باشد. دفع پسماند همه ساله هزینه های سنگینی را بر شهرداریها وارد می سازد.
با مدیریت تلفیقی و اصولی پسماند نه تنها از بار مالی آن کاسته می شود بلکه از معظلی تهدید آفرین، فرصتهای اشتغال زایی و رونق افزا در صنعت و اقتصاد بوجود می آید. جنبه های اساسی مدیریت تلفیقی پسماند شامل کاهش در مبدا، استفاده دوباره، زباله سوز، بازیافت، کمپوست و دفن بهداشتی می باشد که بصورت توصیفی به این موارددر این مقاله پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: مدیریت، پسماند، بازیافت، محیط زیست شهری، دفع
مقدمه
با گسترش شهر نشینی و توسعه شهرها مصرف گرایی درقرن اخیر بخصوص در 50 سال اخیر کمیت و کیفیت پسماند را در جهان دگرگون ساخته است . با پیشرفت تمدن و رفاه نسبی بیشتر و احاطه بشر بر طبیعت مصرف به طور شگفت انگیزی رشد داشته است. با تولید انبوه پسماند در شهرها لزوم مدیریت صحیح و اصولی بر نحوه دفع پسماند کشورهای مختلف جهان را به تکاپو واداشته است که حاصل آن اتخاذ شیوه های گوناگون در دفع پسماند با استفاده از علم و تکنولوزی روز می باشد.
دستاوردهای بزرگی همچون ایجاد صنایع بازیافت و تبدیل زباله به انرژی های برق و بیوگاز تولید کود آلی بیولوژیک از جمله این اقدامات و دستاوردها می باشد. با تغییر نگاه و به کارگیری روش های مدیریت تلفیقی پسماند زباله دیگر به عنوان مواد دور ریز و زائد محسوب نمی شود بلکه ضایعاتی می باشد که به عنوان مواد اولیه کارخانه های کمپوست، زباله سوز، بازیافت به مواد و انرژی های ارزشمند مبدل می گردد.
تعریف پسماند
پسماند به کلیه مواد زائد ناشی از فعالیت های انسانی گفته می شود که به شکل جامد و غیرقابل مصرف می باشد. پسماند پدیده ای است که از دیرباز انسانها با آن سروکار داشتند در سده اخیر با افزایش جمعیت و تغییر نوع مصرف شهروندان به لحاظ کمی و کیفی تغییرات زیادی در میزان و نوع پسماند ایجاد شده است. پسماند بزرگترین معضل زیست محیطی در محیط زیست شهری تلقی می گردد.
پسماند با مصرف گرایی فزاینده در جوامع نوین روز به روز بیشتر شده است. پیشرفت تکنولوژی به کمک پسماند نیز آمده است بطوری که حجم وسیعی از پسماند را به کود و سایر وسایل مصرفی تبدیل نموده است. ارزش آفرینی پسماند چنان می باشد که به آن طلای کثیف گفته می شود. چرا که از یک سری مواد بی ارزش، غیرقابل مصرف و مشمئز کننده موادی قابل مصرف، با ارزش و مفید تولید می شود.
پسماند به عنوان یک فرصت
از پسماند می توان دوباره استفاده نمود. پسماند که همواره به عنوان یک تهدید برای محیط زیست و زندگی انسانها به شمار می آمد امروزه یک فرصت محسوب می شود. از پسماند علاوه بر استفاده به همان شکل اولیه و ابتدایی می توان در تولید مواد و محصولات مصرفی و تولید کود آلی برای محصولات کشاورزی و تولید انرژی به شکل گاز طبیبعی و برق از زباله بهره برد.
پسماند معضل بزرگ محیط زیست شهری:
با توسعه شهرنشینی و گسترش شهرها و تغییر سبک زندگی انسان که بیشتر به سوی مصرف زدگی ناشی از توسعه صنعتی و رفاه برای شهروندان رفته است. پسماند نتیجه این رفاه و مصرف زدگی می باشد. جمع آوری، انتقال و دفع این حجم انبوه پسماند هزینه های سنگینی را بر شهرداریها و مردم تحمیل نموده است. در برآوردهای صورت گرفته تا 70 % هزینه های جاری شهرداریها را مدیریت پسماند تشکیل می دهد.
پسماند در صورت عدم جمع آوری چند روزه تاثیرات وسیع منفی بر جای می گذارد که دارای آثار و تبعات متعددی می باشد که از مهمترین این تبعات می توان به ازدیاد و انواع موش، حشرات موذی اشاره نمود. از آثار دیگر منفی انباشت پسماند در سطح شهر ایجاد چهره زشت می باشد که سلامت روان شهروندان را تهدید می کند. از آثار دیگر عدم دفع بموقع پسماند در شهرها بوی متعفن و مشمئز کننده آن می باشد که فعالیت های روزمره شهروندان را دچار اختلال می کند.
مدیریت تلفیقی پسماند :
اولین گام برای مدیریت بهینه پسماند کاهش حجم تولید و تفکیک زباله می باشد. پسماندها اثر گذارترین مواد مخرب محیط زیست هستند. کاهش حجم تولید زباله با فرهنگ سازی و آموزش شهروندان از نحوه و میزان خرید تا تفکیک زباله خشک و تر در منازل امکان پذیر می باشد. بدون مشارکت مطلوب شهروندان اقدام در زمینه مدیریت پسماند بی فایده است.
گام بعدی، مدیریت پسماند استفاده از تکنولوژی روز و کارآمد در خصوص جمع آوری و حمل مکانیزه زباله می باشد. از اقدامات مهم مدیریت پسماند انتخاب دفن زباله با در نظر گرفتن فاکتورهایی نظیر فاصله با محل سکونت، منابع آب و حداقل تلفات زیست محیطی می باشد. مهمترین اقدام جهت مدیریت پسماند، بازیافت می باشد که از تمامی اقدامات و برنامه های مدیریت پسماند دارای اهمیت و کارآمدی بیشتر می باشد.
عوامل موثر در سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری :
- شرایط آب و هوایی و زیست محیطی
- خواص فیزیکی و شیمیایی منابع
- امکانات تکنولوژیکی
- امکانات اقتصادی
- مسائل فرهنگی
جنبه های اساسی مدیریت تلفیقی پسماند:
- کاهش تولید زباله در مبدأ
- استفاده دوباره
- بازیافت
- تولید انواع کمپوست
- زباله سوزی
- دفن بهداشتی
کاهش تولید زباله :
اولین فاکتور مدیریت پسماند اصلاح فرهنگ مصرف می باشد با رواج مصرف زدگی و مصرف گرایی افراطی در جامعه در طول سالهای اخیر تولید زباله نیز به شدت افزایش یافته است. قبل از هر اقدام در زمینه مدیریت پسماند کاهش تولید حجم زباله مهمترین عمل در این زمینه می باشد که هزینه حجم کار در زمینه های دیگر را کاهش می دهد.
استفاده دوباره:
از جنبه های اساسی مدیرت پسماند استفاده دوباره از مواد مصرفی می باشد. در این خصوص ابتدا باید با فرهنگ سازی نگاه شهروندان در خصوص مواد دور ریختنی عوض شود و همه مواد دور ریختنی را مواد زائد محسوب نکنند. بسیاری از وسایل و مواد مصرفی نظیر بطری های فلزی، شیشه ای و پلاستیکی را می توان دوباره استفاده نمود.
تولید کمپوست :
از روش های متداول در مدیریت پسماند، تولید کمپوست می باشد. کمپوست که کود آلی می باشد تخمیر هوازی مواد گیاهی بوجود می آید. مزیت عمده این کود آلی به کودهای شیمیایی در عدم آسیب رساندن به سلامت محیط زیست و آلودگی آب و خاک می باشد. کمپوست کهن ترین روش مدیریت پسماند می باشد که خود نوعی بازیافت می باشد که ضایعات مواد خوراکی را با تجزیه هوازی به خاک غنی تبدیل می کند.
کمپوست مکملی برای بهبود و بهسازی و تقویت خاک می باشد. با تبدیل زباله تر به کمپوست از تولید شیرابه و گاز متان جلوگیری می شود. مزیت تهیه کمپوست از زباله شهری در املاح کم و فقدان وجود عوامل به وجود آورنده آفات و امراض، بذور علفهای هرز و سرعت پوسیدگی زیاد در خاک می باشد. تبدیل زباله کمپوست توجیه اقتصادی ندارد اما توجیه زیست محیطی دارد.
ورمی کمپوست :
کود آلی بیولوژیکی که در اثر عبور مداوم و آرام مواد آلی در حال پوسیدگی از دستگاه گوارش کرم خاک پدید می آید. این کود غنی و بسیار مطلوب برای کشاورزی می باشد که دارای مزایایی مانند فقدان بو و علف های هرز و قابلیت جذب در هر مرحله از رشد گیاه، داشتن توأمان عناصر ماکرو و میکرو می باشد. مزایای عمده روش ورمی کمپوست:
- سبک
- بی بو
- عاری از علف های هرز
- قابلیت بالایی در نگهداری آب و مواد غذایی دارد
- فقدان باکتری، قارچ وپاتوژن
- اصلاح کننده خصوصیات فیزیکی وشیمایی و بیولوژیکی خاک
- فرآوری آسان و سریع
- ده برابر کمپوست قابلیت درآمد زایی دارد
زباله سوزی :
از جنبه های دیگر مدیریت پسماند که در سالهای اخیر مورد توجه کشورهای صنعتی قرار گفته است زباله سوزی می باشد. این روش انرژی حرارتی زباله و رطوبت آن نقش اساسی دارد بطوریکه انرژی حرارتی زباله نباید کمتر از 5000 کیلو ژول بر کیلوگرم و رطوبت پایین تر از 45 % باشد. در سوئد 50 % زباله ها تبدیل به انرژی می شوند. بررسی ها نشان داده که 5000 تن زباله می تواند برق مصرفی 200000 نفر را تأمین نماید. هر یک متر مکعب زباله می تواند 2 کیلو وات برق تولید کند.
شرایط تولید انرژی به روش زباله سوزی:
- ارزش حرارتی زباله بیشتر از 5000 کیلو ژول بر کیلو گرم باشد
- رطوبت زباله کمتر از 45 درصد باشد
- مواد آلی زباله بیشتر از 40 درصد باشد
- کربن کمتر از 15 درصد باشد
- مواد خنثی کمتر از 35 درصد باشد
مزایای روش زباله سوزی:
- کاهش حجم زباله در دفن نهایی
- ارزش اقتصادی
معایب روش زباله سوزی:
- هزینه بالا
- آلودگی هوا
- نیاز به نیروی مجرب انسانی
دفن بهداشتی :
آخرین مرحله در پروسه مدیریت پسماند دفن نهایی در زمین می باشد. دفن بهداشتی با انتخاب محل مناسب فنی دفن صورت می پذیرد که باید مشخصات خاصی را دارا باشد. دفن بهداشتی اقتصادی ترین راه حل دراز مدت برای مشکل مواد زائد جامد می باشد.عمده ترین مشکل دفن مواد زائد جامد شهری شیرابه و گاز تولید شده در اثر تجزیه زباله های دارای ترکیبات آلی می باشد. چالش عمده دفن، مکان یابی می باشد که با توجه به تراکم جمعیت و کمبود زمین در بسیاری از سرزمین ها و سندرم NIMBY (هر جایی به غیر از حیات خلوت من) می باشد.
ملاکهای اساسی مدفن دفن بهداشتی:
- انتخاب زمین مناسب
- زهکشی زمین
- آماده سازی زمین
- کف سازی و مسدود سازی آن
- تعبیه لوله جمع آوری شیرابه
- تصفیه شیرابه
- حفر ترانشه و دفن سلولی
- جمع آوری گاز
- پوشش نهایی محل دفن
- مراقبت های بعد از دفن
مشخصات محل دفن فنی:
در دفن بهداشتی ابتدا باید مسدود سازی کف محل دفن با خاک رس یا آسترهای مصنوعی نظیر بتن و تعبیه لوله های جمع آورلی و تصفیه شیرابه صورت پذیرد. حفر گودال و فشرده سازی با بلدوزرهای زنجیری و پوشش نهایی آن با خاک پوششی در ادامه عملیات باید انجام شود.
مزایای دفن بهداشتی:
- اقتصادی ترین روش دفن زباله
- نیاز به مراحل بعدی ندارد
- از زمین دفن می توان به عنوان پارک و فضای سبز استفاده نمود.
ملاکهای محل دفن:
- حداقل 1 کیلومتر از سواحل فاصله داشته باشد
- حداقل 1 کیلومتر از آبهای جاری فاصله داشته باشد
- محل دفن نباید در فاصله کمتر از 400 متر چاه اب یا بالادست چاه آب شرب باشد
- در منطقه ای نباشد که سطح آب زیرزمینی در 10 سال گذشته در عمق کمتر از 5 متر باشد.
بازیافت :
بازیافت(واچرخه) به بازتولید مواد مصرف شده گفته می شود که طی پروسه ای به همان صورت اولیه یا اشکال دیگر وارد چرخه مصرف می شود. بازیافت به دو صورت مسیر بسته و مسیر باز صورت می پذیرد که در مسیر بسته به همان صورت اولیه و در مسیر باز به عنوان مواد اولیه در تولید مواد دیگر به کار گرفته می شود. بازیافت مهمترین و اساسی ترین جنبه مدیریت پسماند می باشد.
اطلاق واژه طلای کثیف به زباله ناشی از اهمیت بازیافت می باشد. بازیافت سبب ایجاد ارزش افزوده،رونق اقتصادی و اشتغال می شود. در اجرای برنامه بازیافت تفکیک زباله از مبدأ بسیار اهمیت دارد که همکاری و مشارکت شهروندان در اجرای آن اهمیت ویژه دارد. با تفکیک زباله از مبدأ حدود 30 % از حجم زباله که زباله های خشک می باشد،کاهش می یابد. بازیافت مواد خشک علاوه بر کاهش حجم آن سبب ایجاد چرخه اقتصادی در شهرها می شود.
مزایای عمده بازیافت:
- کاهش هدر رفت منابع
- کاهش مصرف مواد خام و انرژی
- کاهش گازهای گلخانه ای
مزایای تفکیک در مبدأ (گسترده):
- روش ارزان
- بالا بودن کیفیت مواد
- بالا رفتن مشار کت عمومی
معایب تفکیک در مبدأ:
- نیاز به آموزش و فرهنگ سازی دارد
- نیاز به تأمین مکان مناسب جمع آوری دارد
- نیاز به تفکیک نهایی دارد
مزایای تفکیک در مقصد (متمرکز):
- عدم نیاز به آموزش شهروندان
- مکان یابی ساده تر
- ایجاد هماهنگی بین دستگاههای مسئول ساده تر می باشد.
معایب تفکیک در مقصد:
- انعطاف پذیری کم
- عدم مشارکت مردمی
- کم بودن متقاضی خرید مواد حاصل از این روش
- وجود ناخالصی فراوان در مواد تولیدی حاصل از این روش
نتیجه گیری:
مدیریت پسماند علمی نوین و گسترده می باشد که از جنبه های اساسی توسعه پایدار و امری فرا بخشی می باشد.با اجرای مدیریت تلفیقی پسماند دیگر تنها راه دفع زباله دفن در زمین نمی باشد بلکه با رعایت سلسله مراتب مراحل دفع با تحلیل SWOT به بهترین روش جهت دفع مبادرت ورزید تا به عنصر آخر یعنی لند فیل اقدام نمود. امروزه تولید مواد و انرژی از زباله نه یک شعار و آرزو بلکه تجربه عملیاتی موفق جهانی با حفظ محیط زیست و افزایش بهروه وری می باشد تا جائیکه برخی کشورها نظیر چین و سوئد را به سمت واردات زباله از کشورهای مجاور واداشته است.
منابع:
- عبدلی، محمد علی، بازیافت مواد زاید شهری، دانشگاه تهران.
- چوپانگوس، جورج، راهنمای کاربردی مدیریت پسماند، سازمان همیاری شهرداریها.
- عمرانی، قاسمعلی، مواد زائد جامد، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد.
- کریم پور، یونس،اصول و روش های مدیریت زیست محیطی.
ارسال کننده: حمید خانلرتبار
